WYCHOWANIE FIZYCZNE

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W CZASIE WOLNYM

  Człowiek jako istota najbardziej rozwinięta na Ziemi, jest zdolna do samodzielnego myślenia. Ma prawo do podejmowania wolnych wyborów i ponoszenia za nie odpowiedzialności. Istota ludzka jest częścią przyrody i nie jest w stanie wyrwać się spod jej praw i uwolnić od jej wpływów, dlatego byt człowieka ograniczają dwie kategorie: przestrzeń i czas.

Przestrzeń można ujmować na kilka sposobów:

-         fizyczną, mierzoną odległościami

-         psychiczną, w której zawiera się interioryzacja przeżyć

-         społeczną, w skład której wchodzą jednostki, grupy i środowisko społeczne, w którym istniejemy

-         kulturową, którą tworzą wytwory kultury z których korzystamy[1]

Czas, podobnie jak przestrzeń można podzielić na:

-         fizyczny, zależny od obrotów ciał niebieskich, mierzony jednostkami czasu (sekundy, minuty, godziny, dni, itd.)

-         psychiczny, mierzony intensywnością przeżyć lub ich brakiem

-         społeczny, regulowany przez społeczny podział pracy

-         kulturowy, który zależy od epoki i umiejscowienia przestrzennego[2].

Człowiek, aby funkcjonować w społeczeństwie swój czas musi mniej lub bardziej precyzyjnie planować. Odnosi się to do dnia, tygodnia czy miesiąca.
W ogólnym budżecie czasu jakim dysponuje jednostka zawiera się czas wolny, który jest przedmiotem badań wielu naukowców z różnych dyscyplin naukowych. Badania nad czasem wolnym prowadzą socjologowie, ekonomiści czy urbaniści, jest on także w sferze zainteresowań specjalistów z zakresu nauk o kulturze fizycznej. Ze względu na tak szerokie zainteresowanie tym tematem powstało bardzo wiele definicji czasu wolnego. Najpowszechniejszą i najczęściej używaną jest definicja stworzona przez francuskiego socjologa Jeffre’a Dumazediego. Określa on czas wolny jako zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swych wiadomości lub swojego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym po uwolnieniu się z obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych[3].

Kolejnym autorem, który podjął próbę zdefiniowania czasu wolnego jest polski ekonomista Jung, który czas wolny rozumie jako czas dyskrecjonalny, będący do dyspozycji jednostki, która w sposób względnie dowolny i autonomiczny decyduje o jego wykorzystaniu, (...) czas za który nie pobiera się wynagrodzenia, który nie jest sprzedawany ani poświęcany na czynności związane z wykonywanym zawodem[4].

Według Prudieńskiego czas wolny toczęść czasu poza pracą, który zużytkowana jest na naukę i podniesienie kwalifikacji, na pracę społeczną, wypoczynek itd., to jest czas, który ludzie wykorzystują poza godzinami pracy dla swego wszechstronnego rozwoju[5]

Chociaż występują rozbieżności co do treści w definicjach różnych autorów, to nie podlega wątpliwości, że czas wolny stanowi ten okres dnia w życiu człowieka, którym dysponuje on według swojej woli i uznania przy wyborze form jego wykorzystania.

         Czas wolny jest dobrem społecznym, który spełnia szereg różnorodnych funkcji. Tauber[6] uogólniając dzieli je na:

1.     funkcję wypoczynku, polegającą na oderwaniu się od wymagań, planów, od wszystkiego co stwarza napięcie nerwowe i zmusza jednostkę do wysiłku. Autor podaje, że wypoczywać to prowadzić taki tryb życia, który zapewni organizmowi potrzebne po nauce i pracy zawodowej odprężenie, będzie stwarzał warunki do odnowy sił, równocześnie przez ciekawe i pasjonujące organizowanie różnych zajęć zapewni regulację fizyczną, intelektualną i społeczną

2.     funkcję rozrywki, która kompensuje monotonię dnia, wprowadzając w niecodzienność. Poprzez udział w rozrywce człowiek pomnaża zasób doświadczeń, zwiększa bogactwo życia, zaspokaja głód wrażeń,

3.     funkcję bezinteresownego kształcenia się, w której autor podaje możliwość pogłębiania zainteresowań związanych z pracą czy nauką, lecz musi to być wykonywane z wewnętrznej potrzeby i ku własnemu zadowoleniu,

4.     funkcję aktywizacyjno-społeczną, która opiera się na celowym aktywizowaniu jednostki w czasie wolnym, na wiązaniu się z innymi, z którymi razem projektuje i realizuje różne formy zajęć. Funkcja ta sprawia, że osoba żyjąca w grupie z innymi ludźmi nie nudzi się w czasie wolnym i nie ma odczucia bezcelowości życia, co może mieć miejsce podczas samotnego spędzania tegoż czasu.

Z badań empirycznych prowadzonych nad czasem wolnym wynika, że wykształcenie ma duży wpływ na treści jak i rozmiary czasu wolnego. Osoby o niskim poziomie wykształcenia dysponują małą ilością czasu wolnego w porównaniu do osób o wykształceniu wyższym. Dzieje się tak dlatego, gdyż osoby z niższym wykształceniem dysponują z reguły równie niższym poziomem dochodów. W związku z tym podejmują dodatkowe prace zarobkowe, co powoduje, że w ich budżecie czasu wydłuża się czas przeznaczony na pracę, kosztem czasu wolnego. Dodatkowym czynnikiem obniżającym u tych osób zasoby wolnego czasu są stosunkowo słabo rozbudzone potrzeby intelektualne, które realizowane są w czasie wolnym. Zatem czas wolny ma dla nich relatywnie niską wartość i dlatego chętnie wymieniają go na dodatkową pracę zarobkową. Osoby o wyższym wykształceniu charakteryzują się na ogół wyższymi dochodami i wyższymi kwalifikacjami zawodowymi. Zarazem ich praca zawodowa ściślej wiąże się z ich zainteresowaniami osobistymi co powoduje, że granica pomiędzy czasem wolnym, a pracą zawodową jest u nich płynna. Z innej strony osoby o wyższym wykształceniu charakteryzują się bardziej rozbudzonymi i zróżnicowanymi potrzebami intelektualnymi, w związku z czym silniejsza jest u nich potrzeba czasu wolnego, którego istnienie jest niezbędnym warunkiem zaspokojenia poważnej części potrzeb intelektualnych. Dlatego osoby te starają się, nawet przy najbardziej napiętym budżecie wygospodarować czas i środki na działalność rekreacyjną[7]. Elementem, który ma wpływ na budżet czasu wolnego jest również płeć. Powszechnie wiadomo, że podział obowiązków w rodzinie jest zazwyczaj niekorzystny dla kobiet pracujących zawodowo. Wynika to ze zderzenia tradycyjnej roli kobiety w gospodarstwie domowym z jej rolą partnera, dostarczającą środki utrzymania rodziny[8]. Bez względu na to jaką ilością czasu wolnego dysponują poszczególne grupy społeczne, sposób jego spędzania można podzielić na formy bierne (np. sen, oglądanie telewizji, słuchanie radia, czytanie) oraz czynne (np. zajęcia ruchowe, spacery, praca na działce)[9].

    Współczesne czasy, pochodne naszej cywilizacji wyeliminowały wiele rodzajów aktywności ruchowej, którą Drabik rozumie jako pracę mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie, prowadzącą do wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego[10], z naszego codziennego życia. Rozwój nowoczesnych technologii sprawia, że coraz mniej chodzimy, prowadzimy siedzący tryb życia[11]. Z przeprowadzonych badań na mieszkańcach różnych krajów Europy Polacy zajmują niechlubne pierwsze miejsce w „siedzącym” trybie życia. Aż 72,9% respondentów przyznaje się właśnie do takiego stylu życia, gdzie w Finlandii tylko co dziesiąty badany został zakwalifikowany do grupy o siedzącym trybie życia[12]. Taki styl życia, w rezultacie prowadzi do hipokinezji, czyli niedoboru ruchu.[13] Brak aktywności ruchowej wywołuje coraz liczniejsze i powszechniejsze choroby cywilizacyjne, z chorobami układu krążenia na czele, które są przyczyną ponad 52% zgonów w Polsce[14]. Trudno zatem jest przecenić wpływ aktywności fizycznej na ludzkie zdrowie. Autorzy „Narodowego Programu Zdrowia” wśród celów operacyjnych, prowadzących do poprawy zdrowia naszego społeczeństwa, zwiększenie aktywności fizycznej umieścili na pierwszym miejscu[15]. Program ten zakłada, że do 2005 roku różne formy aktywności ruchowej
w czasie wolnym uprawiać będzie co najmniej 50% dzieci i młodzieży oraz 30% dorosłych[16].

     Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny styl życia. Wszystkie funkcje życiowe sprowadzają się do ruchu, nawet wówczas gdy nie dostrzegamy jego zewnętrznych przejawów. Także podstawowe czynności, które stanowią o trwaniu życia mają charakter nieustannego ruchu. Oddychanie, krążenie krwi, procesy przemiany materii polegają na ruchu milionów komórek. Ruch jest także niezbędny do wszelkiej działalności i normalnego funkcjonowania organizmu[17], zatem aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Zwiększona aktywność ruchowa podnosi ogólną sprawność fizyczną, odporność organizmu na choroby, a tym samym wzmacnia zdrowie i daje dobre samopoczucie. Następuje również poprawa podstawowych zdolności motorycznych, takich jak: siła, szybkość, wytrzymałość. Poprzez ćwiczenia fizyczne można wpłynąć również na prawidłową postawę ciała oraz odpowiednio kształtować układ ruchowy, korygować już zaistniałe wady lub przynajmniej zapobiegać dalszemu ich nasilaniu się. Efektem aktywności ruchowej są zmiany niemal w całym organizmie[18]. Uszczegóławiając zasadnicze zmiany można je przedstawić następująco[19]:

1.     Tkanka mięśniowa

-         zwiększenie masy mięśniowej,

-         zwiększenie unaczynienia i maksymalnego przepływu krwi,

-         wzrost substratów energetycznych,

-         wzrost siły i wytrzymałości siłowej.

2.     Układ krążenia

-         wzrost pojemności wyrzutowej i minutowej serca podczas spoczynku i wysiłku,

-         obniżenie częstości skurczów serca i ciśnienia tętniczego w spoczynku i wysiłku,

-         zwiększenie masy mięśnia sercowego,

-         zwiększenie naczyń wieńcowych,

-         obniżenie oporności naczyń obwodowych,

-         obniżenie tendencji do czopowania naczyń krwionośnych.

3.     Układ oddechowy

-         wzrost wentylacji płuc,

-         obniżenie częstości oddechów.

4.     Układ nerwowy i wydzielania wewnętrznego

-         obniżenie napięcia układu sympatycznego w spoczynku i pracy submaksymalnej,

-         możliwość obniżenia aktywności beta receptorów.

5.     Tkanka kostna

-         wzrost mineralizacji tkanki kostnej u dzieci i młodzieży,

-         możliwość przyhamowania wypłukiwania soli mineralnych u osób
w starszym wieku.

6.     Metabolizm

-         poprawa profilu stężenia lipidów

-         zredukowanie zapotrzebowania na insulinę i poprawa tolerancji glukozy,

-         zmniejszenie tkanki tłuszczowej,

-         możliwość wzrostu metabolizmu spoczynkowego.

Historia biegu na orientację w Polsce

W języku angielskim wyrazem oznaczającym sporty na orientację jest orienteering, z kolei ono pochodzi od szwedzkiego wyrazu orientering, które zostało użyte po raz pierwszy w 1918 r. przez prezydenta Sztokholmskiego Amatorskiego Związku Lekkiej Atletyki, a zarazem organizatora pierwszych dużych zawodów w biegu na orientację, majora Ernsta Killandera – uważanego za "ojca współczesnej orientacji”. Słowo orienteering potocznie odnosi się do biegu na orientację, w rzeczywistości jednak dotyczy on wszystkich sportów orientacji sportowej. Ścisły termin angielski oznaczający bieg na orientację to foot orienteering.

Historia biegów na orientację jest tak długa, jak historia nowożytnych olimpiad. Kolebką tej dyscypliny jest Skandynawia, gdzie w norweskim Bergenie 31 października 1897 roku zostały rozegrane pierwsze zawody[1]. W Polsce pierwszy na ten temat pisał w 1948 roku, Stanisław Zakrzewski w publikacji pt. „Marsze i biegi na orientację”. Jednak pierwsze praktyczne zetknięcie z tą dyscypliną nastąpiło dopiero w 1957 roku: podczas Centralnego Zlotu Turystów w Peksovym Młynie, w Czechosłowacji. Grupa polskich turystów pieszych wzięła udział w nieznanych sobie zawodach na orientację. Trzy lata później przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego powołana zostaje Podkomisja Imprez na Orientację w ramach Komisji Turystyki Pieszej. Bierze ona na siebie trud popularyzacji i organizacji imprez na orientację, głównie zresztą w aspekcie turystycznym.

W 1967 roku podczas obrad IV Kongresu IOF w Austrii w poczet członków Międzynarodowej Federacji Biegu na Orientację przyjęte zostają Wielka Brytania i Polska, dwunaste i trzynaste państwo członkowskie. Reprezentantem naszego kraju jest Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Zwiększone obowiązki doprowadzają do powołania samodzielnej Komisji Imprez na Orientację przy Zarządzie Głównym PTTK pod kierownictwem majora Henryka Bednarka. W tymże roku Polacy po raz, pierwszy uczestniczą w Mistrzostwach Świata w biegu na orientację rozgrywanych w niemieckiej miejscowości Friedtichroda. W 1971 roku na arenę wkracza Zrzeszenie Sportowe „Start”. W Borach Tucholskich po raz pierwszy zostają przeprowadzone Międzynarodowe Biegi na Orientację. Obok naszych zawodników biorą udział Bułgarzy i Czechosłowacy W rok później nasza reprezentacja po raz. wtóry uczestniczy w Mistrzostwach Świata. Tym razem w Czechosłowacji, w Starych Splavach i ponownie bez powodzenia. W 1973 roku -przy okazji organizacji III Międzynarodowych Biegów na Orientację ZSukazuje się pierwsza polska wielobarwna mapa specjalistyczna do biegu na orientację. Tworzy ją dziesięć kilometrów kwadratowych moren czołowych zlodowacenia bałtyckiego na .Pojezierzu Kaszubskim, zmapowanych dla potrzeb dyscypliny sportowej. Mowa, oczywiście, o pamiętnej „Wieżycy” wydanej w skali 1:20000 i przy cięciu warstwicowym co 5 m[2]. Wyjątkowo ciekawy w krótkiej historii biegu na orientację w Polsce jest rok 1974. Następuje gwałtowny wzrost zainteresowania orientacją, a przyczyną tego są otwarte eliminacje ogólnopolskie przed kolejnymi Mistrzostwami Świata. Kolejne dwa lata nie przynoszą większych sukcesów. Podjęta zostaje wprawdzie pierwsza próba organizacji rozgrywek drużynowych w formie Drużynowego Pucharu Polski, ale końcowym efektem tego przedsięwzięcia są bardziej nabyte doświadczenia niż wartości sportowe czy efekty popularyzatorskie. Dynamiczne ożywieni w polskim Orienteeringu nastąpiło pod koniec lat siedemdziesiątych. W końcu 1981 roku głośno mówi się o powstaniu związku, lecz wydarzenia grudniowe nie dają szans na powodzenie temu pomysłowi. Decyzją przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu „orientaliści” trafiają pod skrzydła Polskiego Związku Lekkiej Atletyki. Samodzielny związek powstaje dopiero po przemianach ustrojowych w 1989 roku i jest to Polski Związek Biegu na Orientację (późniejszy Polski Związek Orientacji Sportowej), który został powołany do życia podczas I Walnego Zgromadzenia w Gdyni[3]. Obecnie PZOS zrzesza ponad 1000 zawodników w różnych kategoriach wiekowych[4].